Hieronder vindt u de uitwerking van het voorstel van Mens & Natuur. Bij elk leergebied bestaan de opbrengsten uit drie producten: visie, grote opdrachten en bouwstenen. Daarnaast vindt u hier ook algemene aanbevelingen en toelichtingen van het ontwikkelteam.
Aanbevelingen en toelichtingen
- Toelichting op de voorstellen (incl. begrippenlijst)
- Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)
Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)
Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
- Generieke aanbevelingen voor alle vakken binnen het leergebied Mens & Natuur
- Aanbevelingen voor de disciplinaire vakken biologie, natuurkunde, scheikunde en aardrijkskunde.
- Aanbevelingen voor de discipline-overstijgende vakken NLT (natuur, leven en technologie), O&O (onderzoek en ontwerpen) en T&T (technologie en toepassing).
Generieke aanbevelingen
Algemeen
- Beschrijf de examenprogramma’s via een eenduidige structuur en opbouw. Op dit moment is de structuur en opbouw van de examenprogramma’s van het vmbo enerzijds en havo/vwo anderzijds niet gelijk.
- Houd in de structuur van de examenprogramma’s de vijf types (referentiekaders, vraagstukken, werkwijzen, denkwijzen en concepten) uit dit voorstel aan.
- Ga ook in de bovenbouw uit van onderwijs dat een combinatie is van de verschillende typen bouwstenen. Deze combinaties geven bijvoorbeeld de verschillende disciplines de mogelijkheid om aan te geven wat hun eigen bijdrage is aan een bepaald maatschappelijk vraagstuk.
- Sluit in de examenprogramma’s aan bij opgedane kennis en vaardigheden in het vervolgonderwijs. Dit betekent dat onderwerpen die in het po en de onderbouw niet aan bod komen wel aan bod kunnen komen in de bovenbouw en andersom.
- Bouw voort op de ervaringen met de meest recente vernieuwing van de examenprogramma’s voor havo/vwo en de beroepsgerichte programma’s voor vmbo. Geef hierbij extra aandacht aan de inbedding van de relatief nieuwe benadering met denkwijzen.
- Zorg dat de profielgebonden vakken in het vmbo aansluiten op de beroepsgerichte profielen. Bied bijvoorbeeld per beroepsgericht profiel een specifieke syllabus aan voor de profielgebonden vakken.
- Bouw de doelen met betrekking tot het sector- en profielwerkstuk op in samenhang met één of meerdere referentiekaders, vraagstukken, denkwijzen en werkwijzen.
Referentiekaders en Vraagstukken
- Bouw in de examenprogramma’s voort op de referentiekaders en vraagstukken om balans tussen kwalificatie enerzijds en personificatie en socialisatie anderzijds in stand te houden.
- Laat de referentiekaders herkenbaar en sectorspecifiek terugkomen in de examenprogramma’s. Leg hierbij de nadruk op het referentiekader aard van technologie voor vmbo en havo en het referentiekader aard van natuurwetenschappen, inclusief wetenschapsfilosofie, voor vwo. Beide referentiekaders moeten wel in alle sectoren terugkomen.
- Onderdelen van burgerschap en digitale geletterdheid verdienen een plek in de examenprogramma’s (te denken valt aan ethisch redeneren).
Denk- en werkwijzen
- Gebruik denk- en werkwijzen om meer samenhang tussen de verschillende schoolvakken te bewerkstelligen.
- Gebruik de denk- en werkwijzen om zowel taalgericht als rekenbewust vakonderwijs een plek te geven in samenhang en afstemming met de leergebieden Nederlands resp. Rekenen & Wiskunde.
- Vul de werkwijzen sectorspecifiek in. Leg daarbij in het vmbo de verbinding met de beroepsgerichte vakken.
- Benadruk de samenhang en wisselwerking tussen onderzoeken en ontwerpen.
Concepten
- Gebruik inhoudelijke diepgang in de concepten om de meerwaarde en noodzaak van de verschillende monodisciplines in multidisciplinaire contexten zichtbaar te maken.
- Kies voor een duidelijke kern en ruime mogelijkheid tot keuze in de examenprogramma’s.
- Zorg dat in de examenprogramma’s vmbo minder nadruk komt te liggen op reproductie en meer op hogere denkvaardigheden, bijvoorbeeld door een uitgebreider tabellenboek te gebruiken.
Aanbevelingen per vak
Hieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt.
Natuurkunde
Algemeen
- Pas de examenprogramma’s havo/vwo vooral aan door de referentiekaders, vraagstukken, werkwijzen en denkwijzen expliciet te benoemen en gebruik hiervoor taalgebruik dat consistent is met po en onderbouw vo.
- Verander de huidige examenprogramma’s vmbo door meer nadruk te leggen op praktische vaardigheden en innovaties.
Vraagstukken
- Laat de examenprogramma’s natuurkunde voortbouwen op alle drie de vraagstukken (gezondheid, duurzame ontwikkeling en technologische ontwikkeling). Hierin kan per profiel en sector een andere nadruk worden gelegd.
- Besteed aandacht aan de energietransitie als uitwerking van het vraagstuk duurzame ontwikkeling; zowel aan de algemene principes als aan specifieke moderne technologieën.
Werkwijzen
- Laat de examenprogramma’s natuurkunde voortbouwen op alle vier de werkwijzen. De volgende werkwijzen verdienen meer aandacht in de examenprogramma’s in vergelijking tot de huidige situatie:
- De werkwijzen ontwerpen en praktisch handelen verdienen meer aandacht in de examenprogramma’s vmbo.
- De werkwijzen ontwerpen en modelgebruik verdienen meer aandacht in de examenprogramma’s havo/vwo.
Denkwijzen
- Laat de examenprogramma’s natuurkunde voortbouwen op alle vier de denkwijzen. Het bewust toepassen van denkwijzen door leerlingen moet belangrijker worden.
- Koppel de denkwijzen in de examenprogramma’s expliciet aan de concepten. Dit versterkt de onderzoekende houding van de leerling en stelt hen in staat oplossingen te zoeken voor maatschappelijke problemen, met name in samenhang met andere disciplines.
Concepten
- Laat de examenprogramma’s natuurkunde in ieder geval voortbouwen op de bouwstenen van
- Signalen & informatie (GO5)
- Energie & Wisselwerking (GO6)
- Natuurlijke grondstoffen & materialen (GO8)
- Laat in de examenprogramma’s vmbo de onderwerpen ‘weer’ en ‘heelal’ vervallen (dit is voor natuurkunde in de onderbouw voldoende aan bod gekomen.)
Biologie
Vraagstukken
- Laat de examenprogramma’s biologie voortbouwen op alle drie de vraagstukken (gezondheid, duurzame ontwikkeling en technologische ontwikkeling). Hierin kan per profiel en sector een andere nadruk worden gelegd.
Werkwijzen
- Laat de examenprogramma’s biologie havo/vwo in ieder geval voortbouwen op de werkwijzen onderzoeken en modelgebruik en -ontwerp.
- Laat de examenprogramma’s biologie vmbo in ieder geval voortbouwen op praktisch handelen en modelgebruik en -ontwerp.
Denkwijzen
- Laat de examenprogramma’s biologie voortbouwen op alle vier de denkwijzen door aandacht te geven aan hoe bepaalde manieren van denken van belang zijn om complexe biologische kennis te begrijpen en te benaderen.
- Evolutionair denken zou een sterke plek moeten krijgen in de examenprogramma’s havo/vwo. Dit kan door het concept evolutie te verbinden met de denkwijzen patronen, systemen, en verbanden en relaties of een denkwijze evolutionair denken op te nemen.
Concepten
- Laat de examenprogramma’s biologie havo/vwo in ieder geval voortbouwen op de bouwstenen van de volgende grote opdrachten:
- Signalen & informatie (GO5)
- Energie & wisselwerking (GO6)
- Overleven van organismen (GO7)
- Natuurlijke grondstoffen & materialen (GO8)
- Heelal & tijd (GO10)
- Laat de examenprogramma’s biologie vmbo in ieder geval voortbouwen op de bouwstenen van de volgende grote opdrachten, afhankelijk van het gekozen profiel:
- voor het profiel Zorg & Welzijn is dat:
- Signalen & informatie (GO5)
- Energie & wisselwerking (GO6)
- Overleven van organismen (GO7)
- voor het profiel Groen is dat:
- Energie & wisselwerking (GO06)
- Overleven van organismen (GO7)
- Aarde & Klimaat (GO9)
- voor het profiel Zorg & Welzijn is dat:
Scheikunde
Vraagstukken
- Laat de examenprogramma’s scheikunde voortbouwen op alle drie de vraagstukken (gezondheid, duurzame ontwikkeling en technologische ontwikkeling).
Werkwijzen
- Laat de examenprogramma’s scheikunde voortbouwen op alle vier de werkwijzen (onderzoeken, ontwerpen, modelgebruik en -ontwerp en praktisch handelen). Voorbeelden hiervoor zijn:
- experimenteel onderzoek en praktisch en veilig handelen in een laboratoriumsetting.
- ontwerpen in samenhang met andere vakken waarbij conceptuele kennis over stoffen en materialen ondersteunend is in het maken van keuzes in veel ontwerpprocessen.
- chemische analysetechnieken die nodig zijn om metingen te kunnen doen aan een productieproces.
- besef ontwikkelen van de plek die ontwerpen inneemt in de innovaties van het scheikunde werkveld.
Denkwijzen
- Laat de examenprogramma’s scheikunde expliciet voortbouwen op alle vier de denkwijzen. De volgende werkwijzen verdienen meer aandacht in de examenprogramma’s in vergelijking met de huidige situatie:
- De denkwijze systemen, door zowel in te zoomen op losstaande processen zoals specifieke chemische reacties als uit te zoomen naar grootschalige processen in de complexe natuur en industrie.
- In de examenprogramma’s havo/vwo de denkwijze relaties en verbanden (met name de groeirichting structuur-eigenschap) door aandacht te geven aan het redeneren in termen van macro-micro.
- In de examenprogramma’s havo/vwo dient de denkwijze schaal, verhouding en hoeveelheid versterkt te worden in het denken over de nauwkeurigheid die hierbij gepaard gaat.
- In de examenprogramma’s vmbo kan de denkwijze schaal, verhouding en hoeveelheid gebruikt worden om de toepasbaarheid van scheikunde goed in te kunnen zetten in het vervolgonderwijs.
Concepten
- Laat de examenprogramma’s scheikunde in ieder geval voortbouwen op de bouwstenen uit de volgende grote opdrachten:
- Energie & wisselwerking (GO6)
- Natuurlijke grondstoffen & materialen (GO8)
- Voorbeelden hiervoor zijn:
- Aandacht voor grondstofverbruik en -hergebruik in chemische processen vanuit het vraagstuk duurzame ontwikkeling.
- Aandacht voor het energie-effect van chemische processen en de relatie met de chemische industrie. Zorg hierbij voor voldoende aansluiting bij wiskundige kennis en vaardigheden.
- Duidelijkheid welke eigenschappen verklaard moeten worden met een deeltjesmodel en maak hierin onderscheid voor havo/vwo en vmbo.
- Laat het concept dat reacties zorgen voor een stabielere elektronenconfiguratie een plek innemen in de examenprogramma’s havo/vwo in relatie tot energie en het deeltjesmodel (samenhang tussen energie en materie).
Aardrijkskunde
De aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen.
Algemeen
- Behoud in het vak de integratie tussen M&M (sociale geografie) en M&N (fysische geografie)
Referentiekaders en vraagstukken
- Werk de vraagstukken duurzame ontwikkeling en technologische ontwikkeling in samenhang uit met de huidige examenprogramma's en zorg ervoor dat ze herkenbaar terugkomen in de examenprogramma's bijvoorbeeld d.m.v. symbolen.
- Laat het belang van technologie zien door leerlingen actief gebruik te laten maken van ict en data en leer hen daar mee omgaan via de werkwijzen informatie verwerven en verwerken (M&M) en modelgebruik en -ontwerp (M&N) in de examenprogramma's. Het gebruik van technologie zoals verwoord in grote opdracht technologie (M&M) biedt veel kans binnen de examenprogramma's aardrijkskunde toegepast te kunnen worden.
Denk- en werkwijzen
- Breng de examenprogramma’s vmbo in lijn met de M&N denkwijzen systemen en schaal, verhouding en hoeveelheid.
- Besteed in de examenprogramma’s meer aandacht aan de M&M-denkwijzen denken vanuit jezelf en anderen, denken in keuzes en verantwoordelijkheden en denken in betekenis. Deze komen in de huidige situatie nog niet goed tot hun recht.
Concepten
- Laat de examenprogramma’s aardrijkskunde vanuit Mens & Natuur in ieder geval voortbouwen op de bouwstenen van de grote opdracht aarde & klimaat (MN09)
- Maak in de examenprogramma’s de relevantie van geografische inhoud in het vervolgonderwijs en in de beroepscontext duidelijk.
- Voeg ‘endogene processen’ toe aan de examenprogramma’s vmbo om een goede doorstroming van vmbo naar havo te bewerkstelligen.
NLT, O&O en T&T
Algemeen
De huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
- Verken de mogelijkheid om de vakken NLT en O&O voor iedere leerling met een N-profiel toegankelijk te maken.
- Onderzoek of voor O&O, NLT en T&T een voor leerlingen leesbaar examenprogramma haalbaar is. Er is voor deze vakken behoefte vanuit leerlingen om meer sturing te geven aan hun eigen leerproces.
- Geef meer aandacht voor beroepen en het bedrijfsleven in de examenprogramma’s (met name voor NLT).
- Behoud de plek van brede vaardigheden als zelfregulering, samenwerken en sociale vaardigheden in de examenprogramma’s en verken hoe de vakken NLT en O&O elkaar kunnen versterken.
- Behoud de vrijheid van onderwerpkeuze die nu in de examenprogramma’s is opgenomen.
- Zorg ervoor dat de examenprogramma’s de opzet in projecten en modules faciliteren. Beschouw de O&O- en T&T-projecten en NLT–modules als middel en niet als doel op zich.
Referentiekaders en vraagstukken
- Maak de vraagstukken en referentiekaders expliciet in de examenprogramma’s zodat deze in de opdrachten/projecten en modules benoemd kunnen worden.
- Geef ethische dilemma’s een expliciete plek in de examenprogramma’s.
Werkwijzen
- Besteed meer aandacht aan modelleren.
- Geef ontwerpen in zowel NLT als O&O meer aandacht.
Denkwijzen
- Maak de denkwijzen expliciet in de examenprogramma’s zodat deze in de projecten/opdrachten en modules benoemd kunnen worden.
- Gebruik de denkwijzen om samenhang tussen NLT, O&O en T&T enerzijds en de monovakken anderzijds te versterken.
- Gebruik de denkwijzen voor NLT, O&O en T&T om de vaardigheden te ondersteunen.
Concepten
- Geef in de domeinen van NLT en de bètawerelden van O&O en T&T aan hoe deze relateren aan de bouwstenen.
- Generieke aanbevelingen voor het leergebied Mens & Natuur
Generieke aanbevelingen voor het leergebied Mens & Natuur
Naast de visie, de grote opdrachten, de bouwstenen en de aanbevelingen voor de bovenbouw willen wij nog graag een aantal adviezen meegeven. Sommige adviezen zijn gericht op de directe vervolgfase, waarin de kerndoelen ontwikkeld gaan worden. Andere adviezen zijn gericht op de implementatie van die kerndoelen.
Aanbevelingen voor de vervolgfase
Wij hebben drie aanbevelingen voor de vervolgfase. Ten eerste wil het team adviseren om in de onderbouw van het vo te werken met sectorspecifieke kerndoelen. Wij denken dat het niet haalbaar is om specifiekere kerndoelen, zoals de insteek is, zodanig te formuleren dat zij voor alle sectoren, van vmbo basis tot vwo, haalbaar en richtinggevend zijn.
Ten tweede adviseren wij om de manier waarop wij samen met Mens & Maatschappij de bouwsteen duurzame ontwikkeling (MN 2.2) ontwikkeld hebben als voorbeeld te gebruiken voor het vormgeven van samenhang op gezondheid (MN 2.1) en technologische ontwikkeling (MN 2.3).
Ten derde willen we een advies meegeven over de structuur van de kerndoelen. In het onderwijs zullen altijd verschillende typen bouwstenen gecombineerd moeten worden tot betekenisvol onderwijs (zie het ontwikkelkader). Het combineren zou (gedeeltelijk) al in kerndoelen plaats kunnen vinden, of juist niet. Ons advies is gebaseerd op een aantal uitgangspunten:
- Betekenisvol onderwijs bestaat uit een combinatie van verschillende typen bouwstenen. De structuur van de kerndoelen moet hier geschikt voor zijn en het moet voor leraren zichtbaar zijn hoe zij combinaties tussen de verschillende typen bouwstenen kunnen maken.
- Er moeten niet alleen met bouwstenen van binnen het leergebied Mens & Natuur gecombineerd (kunnen) worden, maar ook met bouwstenen van andere leergebieden om zo de samenhang tussen de leergebieden te bevorderen.
- De manier waarop de kerndoelen gestructureerd zijn moet voor het veld maximaal werkbaar zijn.
Op basis van deze uitgangspunten adviseren wij om kerndoelen te formuleren waarin één type bouwsteen aan de orde is en deze aan te vullen met een kleine hoeveelheid verplichte combinaties van bouwstenen, waarvan een aantal leergebiedoverstijgend. Dit laat ruimte voor de creativiteit van leraren om zelf keuzes voor combinaties van bouwstenen te maken, levert een overzichtelijk systeem op, maar borgt ook dat belangrijke combinaties of gezichtspunten aan bod komen. Het is belangrijk hierbij op te merken dat deze structuur, bijvoorbeeld op pilotscholen, uitgeprobeerd moet worden om vast te stellen of deze inderdaad aan uitgangspunt 3 voldoet. Ook willen we opmerken dat de wettelijke kerndoelen vergezeld moeten worden van een breed scala aan voorbeeldmatig uitgewerkte (ook leergebiedoverstijgende) combinaties van bouwstenen.
Aanbevelingen voor implementatie
Naast deze aanbeveling voor het vervolgtraject hebben wij ook een aantal aanbevelingen voor het implementatietraject:
- Zorg in het po voor leerkrachten die vol voor M&N kunnen en willen gaan.
- Geef leraren genoeg gereedschap om het nieuwe curriculum te implementeren. Dit kan bijvoorbeeld door een open source databank voor materiaal als scienclearn.org.nz of door in professionalisering aandacht te besteden aan nieuwe didactiek rond denk- en werkwijzen.
- Gebruik de ervaringen uit het ontwikkeltraject als input bij het implementatietraject. Gebruik bijvoorbeeld het door ons ontwikkelde kaartspel om het werken met meerdere typen bouwstenen te demonstreren of laat leraren een kijkje in de keuken nemen bij de ontwikkelscholen.
- Zorg dat er in het po voldoende tijd is voor M&N. Dit kan bijvoorbeeld door concreet de samenhang met de Nederlands en Rekenen/Wiskunde uit te werken of door een wettelijke minimum te stellen aan deze tijd.
- Zorg dat scholen genoeg ruimte en middelen hebben om ook de praktische kant van onderwijs in het leergebied vorm te geven en geef scholen de opdracht om een visie op het leergebied te vormen.
- Laat toetsing en borging aansluiten bij het hele curriculum. Niet alleen de concepten, maar ook de referentiekaders, vraagstukken, werkwijzen en denkwijzen. Dit geldt zeker ook voor de examens.
- Houd bij de implementatie rekening met het grote verschil tussen scholen (denk bijvoorbeeld aan het verschil in aandacht voor Mens & Natuur tussen po-scholen). Kies niet voor een standaardaanpak maar geef scholen de ruimte en het gereedschap om het implementatietraject zelf vorm te geven, passend bij hun situatie.
In aanvulling op het advies van de Coördinatiegroep willen we ook graag een aantal aanbevelingen meegeven die de leergebieden overstijgen:
- Zorg dat het curriculum voor leerlingen toegankelijk is: geef een versie uit die in, fasespecifieke, kindvriendelijke taal is opgesteld en gebruik herkenbare en relevante voorbeelden om de kerndoelen te illustreren.
- Informeer, via het kanaal van de school, ook ouders over de curriculumvernieuwing.
- Download alle voorstellen en aanbevelingen als PDF
Visie op het leergebied
In de visie beschrijft het ontwikkelteam de relevantie, essentie en positie van het leergebied binnen het onderwijs.
Visie op het leergebied Mens & Natuur
Visie op het leergebied Mens & Natuur
Relevantie
Wat betekent het leergebied voor de leerling?
Een kind verwondert zich door het bijzondere in het gewone te zien. Natuurverschijnselen, zoals een regenboog of het gedrag van mieren, kunnen ons blijven verwonderen. Verwondering maakt mensen, en dus ook kinderen, nieuwsgierig. Ze gaan op zoek naar antwoorden en stellen vragen. Door de antwoorden op die vragen met hun eigen ervaring te verbinden doen ze kennis op. Die nieuwe kennis roept vervolgens weer verwondering op. Die verwondering willen we in het onderwijs, en specifiek binnen het leergebied Mens & Natuur, koesteren, voeden en stimuleren.
De wereld confronteert ieder kind met grote en kleine vragen. Sommige vragen komen voort uit verwondering, andere vragen uit persoonlijke behoefte of maatschappelijke urgentie. Ons leergebied kan in alle drie voorzien, al is er niet altijd een passend antwoord voor handen. Het leergebied Mens & Natuur biedt handvatten om mogelijkheden en kansen te leren zien en hier iets mee te doen.
Wat betekenen maatschappelijke ontwikkelingen voor het leergebied?
Onze maatschappij is continu in beweging. Dat geeft ons als mens verschillende uitdagingen. Actuele vraagstukken vragen dringend om antwoorden. Het onderwijs heeft als doel leerlingen hierover te informeren en aan het denken te zetten.
Duurzame ontwikkeling
De mens is niet alleen afhankelijk van de aarde en zijn (bio)diversiteit, maar is er ook onderdeel van. De mens draagt daarmee verantwoordelijkheid voor duurzame ontwikkeling. Duurzame ontwikkeling richt zich op de verdeling van wat de leefomgeving te bieden heeft aan onszelf, aan mensen elders, aan mensen in de toekomst en aan andere soorten dan de mens. De innovatie en kennis die verbonden is met het leergebied kan ervoor zorgen dat de ecologische voetafdruk van de mens vermindert, natuurlijke hulpbronnen en ecosystemen in stand blijven en alternatieve natuurlijke hulpbronnen kunnen worden ontdekt. Zo kunnen niet alleen de huidige, maar ook toekomstige generaties in hun behoeften worden voorzien.
Gezondheid
Gezondheid is het vermogen zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven (Huber, 2013). Kennis over gezondheid is belangrijk omdat het mensen de mogelijkheid geeft voor zichzelf en anderen te zorgen.
Bovendien zijn gezondheidsrisico’s overal aanwezig. Maatschappelijke trends kunnen gevolgen hebben voor de individuele gezondheid van mensen, denk hierbij aan de toevoeging van suikers aan bewerkt voedsel of de (lokaal) afnemende vaccinatiegraad.
Technologische ontwikkeling
Soms ontstaan nieuwe innovaties toevallig of puur uit plezier. Vaker ontstaan nieuwe innovaties doelgericht vanuit een behoefte of probleem. Naast een behoefte vervullen of een probleem oplossen, kunnen technische innovaties ook nieuwe problemen en uitdagingen veroorzaken. Technologische innovaties hebben verwachte en onverwachte impact op het persoonlijk leven, op de omgeving en de maatschappij (KNAW, 2018). We worden steeds meer afhankelijk van technologie. Denk bijvoorbeeld aan het opslaan van informatie in de cloud, dat vaak erg handig is, maar ons ook (nog) afhankelijk(er) maakt van een werkende internetverbinding.
Visie op onderwijs
Iedere leerling beleeft, ervaart, begrijpt en waardeert de wereld op zijn eigen manier. Onderwijs zou het leerlingen mogelijk moeten maken om zich te blijven ontwikkelen op hun eigen niveau, zelfs als hij bepaalde vaardigheden en kennis al heeft verworven of hier juist veel moeite mee heeft. Door een diversiteit aan contextrijke leeromgevingen in de natuurlijke en gemaakte wereld op te zoeken komt de leerling in aanraking met de wereld en wordt de wereld binnen de school gebracht. De leerling oriënteert zich op de toekomst en mogelijke beroepen binnen het leergebied. Nauwe samenwerking met experts, organisaties en het bedrijfsleven bieden veel mogelijkheden voor een contextrijke, betekenisvolle leeromgeving. Het landelijke curriculum dient wat ons betreft aan te geven in welke richting leerlingen zich ontwikkelen. Het moet alle leerlingen, ongeacht hun aanleg en niveau, ruimte geven om te groeien. Het ontwikkelteam Mens & Natuur pleit voor onderwijs dat betekenisvol, verdiepend en samenhangend is voor iedere leerling. Het landelijke curriculum zou dan ook de vrijheid en ruimte moeten bieden voor het onderwijsveld om keuzes te maken die aansluiten bij de actualiteit, de behoefte van de leerling, de regio, de visie van de school of de expertise van de leraar.
Inhoud van het leergebied
Het leergebied wordt gekenmerkt door de invalshoeken van verschillende disciplines, die met kenmerkende concepten ieder een bijdrage leveren aan het begrijpen en verklaren van de complexe wereld om ons heen. De natuurwetenschappelijke disciplines binnen het leergebied zijn aardrijkskunde, biologie, natuurkunde en scheikunde. Uit deze verschillende disciplines zijn verschillende schoolvakken voortgevloeid en zullen in de toekomst nieuwe schoolvakken voortvloeien. Naast de natuurwetenschappelijke disciplines spelen techniek en technologie een onmisbare rol in het leergebied. De natuurwetenschappelijke en de technologische benadering vormen samen de basis voor het leergebied. Vaardigheden als onderzoeken en ontwerpen bieden de mogelijkheid om de leerlingen te laten ervaren hoe in het leergebied wordt gewerkt.
Natuurwetenschappen
De natuur en de wereld om ons heen worden door de leerling beleefd en bekeken als geheel, maar vanuit dit leergebied benaderd en verklaard in delen. Door natuurwetenschappelijk onderzoek weten we als mens steeds meer over die wereld. De verschillende natuurwetenschappelijke disciplines kunnen de leerling helpen om samenhang in de complexiteit van de wereld te kunnen zien. Mensen interpreteren de kennis die natuurwetenschap voortbrengt. Nieuwe kennis dwingt ons soms om overtuigingen te veranderen, ons gevoel ter discussie te stellen of zelfs opzij te zetten. Wetenschappelijke kennis kan ons verrassen, zelfs verontrusten, vooral als we ontdekken dat onze wereld niet is zoals we die waarnemen of zouden willen zien.
Doordat de leerling leert hoe kennis in de natuurwetenschappen tot stand komt en dat deze kennis altijd weer kan veranderen door nieuwe inzichten, kan hij (wetenschappelijke) informatie op waarde schatten. Om kritisch te kunnen nadenken over de betrouwbaarheid van informatie heeft een leerling houvast aan wetenschappelijke waarden als integriteit en openheid. De leerling krijgt hierdoor handvatten om een bewuste en met argumenten onderbouwde mening te vormen.
Technologie
Techniek en technologie gaan over de werkelijkheid zoals we die willen maken, terwijl de natuurwetenschappen de werkelijkheid bestuderen zoals die zich aan ons voordoet. Techniek en technologie gaan over vooruitgang, innovatie en verbeelding. De mens maakt bij bijna alles wat hij doet gebruik van gereedschappen, machines en apparaten; of het nu gaat om het groeien van voedingsgewassen en het zorgen voor een dak boven ons hoofd, of om communicatie, het genezen van ziekten en entertainment. Technologie heeft ons in staat gesteld taken efficiënter uit te voeren dan mensen daarvoor ooit konden. Kennis van en over techniek en technologie komt van pas bij het aanschaffen, gebruiken, maken, repareren, onderhouden en ontwerpen van producten. Nieuwe technologie wordt vaak mogelijk gemaakt door wetenschappelijke ontdekkingen. Op haar beurt maakt technologische ontwikkeling weer nieuw wetenschappelijk onderzoek mogelijk. Leerlingen ervaren dat zij zelf ook invloed kunnen uitoefenen op die wereld.
Hoofddoelen van het onderwijs
Het voorstel van het ontwikkelteam Mens & Natuur is bedoeld voor het onderwijs aan alle leerlingen, niet alleen zij die later een beroep in de natuurwetenschap of techniek zullen kiezen. Onderwijs in het leergebied Mens & Natuur dient dan ook een belangrijke bijdrage te leveren aan alle drie de hoofddoelen van het onderwijs, kwalificatie, socialisatie en persoonlijke ontwikkeling.
Kwalificatie
Leerlingen leren kritisch nadenken over de wereld om hen heen door zelf systematisch kennis te ontwikkelen. Kennisopbouw speelt een belangrijke rol in het leergebied. Het aanbrengen van een solide kennisbasis moet binnen het leergebied Mens & Natuur gecombineerd worden met het ontwikkelen van vaardigheden. Onderwijs in dit leergebied helpt hen bovendien bewust te worden van hun mogelijke eigen rollen (vervolgopleiding en beroepsmatig) en biedt hen inzicht in de invloed die ze kunnen hebben op hun omgeving. In de dagelijkse praktijk van natuurwetenschappers, technici, artsen en technologen zijn typische werk- en denkwijzen te ontdekken. Samen met kennis van en over de wereld geven deze invulling aan de kwalificerende functie van onderwijs in het leergebied Mens & Natuur.
Socialisatie en persoonlijke ontwikkeling
Door vragen te stellen en antwoorden te (onder)zoeken ontdekt de leerling wie hij is in relatie tot zijn eigen lichaam, anderen, de directe omgeving en de wereld daarbuiten. Onderwijs in het leergebied Mens & Natuur kan helpen bij het maken van gefundeerde keuzes wanneer het gaat om de enorme mogelijkheden die natuurwetenschap en technologie biedt en nog gaat bieden.
Binnen het leergebied spelen ook waarden en normen een grote rol. Om de rol van natuurwetenschap en technologie in onze samenleving beter te kunnen begrijpen is kennis nodig over hoe natuurwetenschappen en technologie werken. De leerlingen kunnen zo keuzes die in de samenleving worden gemaakt en hun consequenties, beter begrijpen. Door bovendien vraagstukken als duurzame ontwikkeling, gezondheid en technologische ontwikkeling natuurwetenschappelijk te benaderen, worden leerlingen ondersteund bij het vormen en beargumenteren van hun mening. Onderwijs binnen het leergebied Mens & Natuur levert ten slotte een belangrijke bijdrage aan het beeld dat leerlingen zich vormen over de natuur en techniek en over de rol van de natuurwetenschappen en technologie in de samenleving. Daarmee is het leergebied onlosmakelijk verbonden met socialisatie en persoonlijke ontwikkeling.
De positie van het leergebied
De breedte en rijkdom van het leergebied Mens & Natuur bieden veel aanknopingspunten om het onderwijs in samenhang aan te bieden met álle andere leergebieden. Het ontwikkelteam Mens & Natuur pleit dan ook voor veel meer samenhang in het curriculum met name voor het primair onderwijs.
De leergebieden Mens & Natuur en Mens & Maatschappij delen heel veel. Beide zijn samengestelde leergebieden die uit een veelheid van disciplines de wereld om ons heen bestuderen en beschrijven. Samen zorgen zij voor wereldoriëntatie.
Het ontwikkelteam stelt ook voor om taal- en rekenonderwijs te verbinden met het leergebied Mens & Natuur, het zogenaamd taal- en rekenbewust vakonderwijs. Rijke teksten uit het leergebied Nederlands kunnen bijdragen aan het ontwikkelen van kennis en begrip van natuurwetenschappelijke concepten en zijn essentieel voor de taal- en denkontwikkeling van leerlingen. Wiskundige kennis en denk- en werkwijzen worden functioneel gebruikt bij de rijke contexten vanuit het leergebied Mens & Natuur. Andersom biedt Rekenen & Wiskunde krachtig gereedschap voor het begrijpen, verklaren en beïnvloeden van de wereld.
Ontwikkelkader
Om alle elementen uit de visie systematisch een plek in dit curriculumvoorstel te geven, heeft het ontwikkelteam Mens & Natuur gebruik gemaakt van een ontwikkelkader. Dit ontwikkelkader helpt om de grote opdrachten en bouwstenen gericht uit te werken. Het geeft het curriculum structuur, verheldert de complexiteit van het leergebied en biedt ruimte aan verschillende onderwijs-organisatorische en didactische benaderingen.
Het ontwikkelkader beschrijft het leergebied Mens & Natuur vanuit vijf verschillende type grote opdrachten en bouwstenen:
Referentiekaders:
De aard van het leergebied; kaders van waaruit het leergebied als geheel kan worden bekeken. Referentiekaders geven richting en structuur aan het leergebied.
Vraagstukken:
Ontwikkelingen die maatschappelijke en persoonlijke uitdagingen, problemen en dilemma’s oproepen. Leerlingen hebben zich tot deze vraagstukken te verhouden. Het leergebied levert een bijdrage aan de antwoorden op deze vraagstukken.
Werkwijzen:
Kenmerkende handelingen en activiteiten zoals ze worden uitgevoerd in de beroepspraktijk van het leergebied. Er is een diversiteit aan kennis en vaardigheden nodig om deze werkwijzen te kunnen gebruiken.
Denkwijzen:
Denkwijzen geven structuur aan waarnemingen en ondersteunen de leerling bij het stellen van vragen, het redeneren en het formuleren. De denkwijzen zijn voor het leergebied kenmerkende manieren van kijken, ordenen en/of redeneren.
Concepten:
De kernbegrippen van het leergebied die de basis vormen voor de (disciplinaire) kennisopbouw in het leergebied. Het zijn principes, beginselen, theorieën, wetten, structuren, ordeningen of systemen die verbonden kunnen zijn aan één of meerdere disciplines.
De verschillende types zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, maar zijn apart van elkaar omschreven. In het verdere voorstel is iedere grote opdracht of bouwsteen verbonden aan één van de vijf types. In de tabel hieronder vindt u het aantal grote opdrachten en bouwstenen per type. Het aantal zegt niets over het belang van het type grote opdracht of bouwsteen.
| Referentiekaders | 1 grote opdracht en 2 bouwstenen |
| Vraagstukken | 1 grote opdracht en 3 bouwstenen |
| Werkwijzen | 1 grote opdracht en 4 bouwstenen |
| Denkwijzen | 1 grote opdracht en 4 bouwstenen |
| Concepten | 6 grote opdrachten en 12 bouwstenen |
In de onderwijspraktijk zullen de typen grote opdrachten en bouwstenen moeten worden gecombineerd. De referentiekaders, vraagstukken, denkwijzen en werkwijzen zijn nodig om de concepten te doorgronden. Andersom zijn de concepten nodig om de referentiekaders, vraagstukken, denkwijzen en werkwijzen inhoud en betekenis te geven. In combinatie worden de bouwstenen dan ook pas onderwijs. De figuur hieronder geeft dit schematisch weer.
Het kader is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met het leergebied Mens & Maatschappij. De achtergrond van en de beweegredenen bij de totstandkoming van dit ontwikkelkader zijn separaat beschreven in de toelichting bij dit voorstel.
Voorbeelden van gebruik
Hieronder beschrijven we twee voorbeelden waarin combinaties van verschillende bouwstenen worden gebruikt om onderwijs te maken. In het document “Toelichting op het voorstel voor de basis van de herziening van de kerndoelen en eindtermen van de leraren en schoolleiders uit het ontwikkelteam Mens * Natuur” zijn meer voorbeelden te vinden, hoofdstuk “Voorbeelden van combinaties bouwstenen”.
Waterkringlopen
Werkwijze-bouwsteen: onderzoeken
Denkwijze-bouwsteen: systemen
Concept-bouwsteen: weer en klimaat
Leerlingen verwonderen zich over de regen en vragen zich af waar die vandaan komt. Door experimenten te doen met verschillende temperaturen in kleine kas-systemen zien leerlingen dat water niet verdwijnt uit een gesloten systeem maar alleen verdampt en weer condenseert. Zo leren leerlingen dat het water uit een regenplas ook niet verdwijnt en maken ze de verbinding naar regen en de waterkringloop op grote schaal.
Biomimicry
Referentiekader-bouwsteen: aard van technologie
Werkwijze-bouwsteen: ontwerpen
Denkwijze-bouwsteen: relaties en verbanden
Concept-bouwsteen: biodiversiteit en leefomgeving
Hoe ontwerp je goede isolatie? Eén manier is om te kijken naar organismen. Een ijsbeer overleeft bijvoorbeeld in een flink koude omgeving. Hoe werkt dat? De vacht van een ijsbeer is wat betreft samenstelling, lengte en hoeveelheid van de haren geëvolueerd tot het optimaal warm houden van de ijsbeer. De vorm sluit dus aan bij de functie. Aan de hand van het voorbeeld van de vacht van een ijsbeer, kan een leerling voorstellen doen voor nieuwe isolatie.
Grote opdrachten (essenties van het leergebied)
Klik op een knop om de inhoud van een grote opdracht te zien. Ook kunt u dan de daarbij behorende bouwstenen bekijken om te zien hoe dit is uitgewerkt voor de verschillende fasen in het onderwijs. Als u niets aanklikt, ziet u hieronder alle bouwstenen voor dit leergebied.
Bouwstenen (uitwerking in kennis en vaardigheden)
| Titel van de bouwsteen | Primair onderwijs | Onderbouw VO | Bovenbouw VO | |
|---|---|---|---|---|
Aard van Natuurwetenschappen MN01.1 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN01.1 - Aard van NatuurwetenschappenLinks naar samenhangende bouwstenen
Toelichting samenhangMens & Maatschappij
Burgerschap
Nederlands
MN01.1 - Aard van Natuurwetenschappen - ToelichtingDe bouwsteen aard van natuurwetenschappen gaat over de relatie tussen wetenschappelijk onderzoek en kennis, de rol van natuurwetenschappelijke disciplines en de beleving van de natuur. Wetenschappelijke kennis wordt voortdurend aangevuld en opnieuw beoordeeld in het licht van nieuwe opbrengsten van onderzoek en daarbij horende nieuwe inzichten. Deze kennis ontwikkelt zich in een wereldwijde gemeenschap waarin wetenschappers samenwerken (sociale context). Dat maakt dat de wetenschap als een sociaal waardevol kennissysteem kan worden gezien. Hierbij pendelen natuurwetenschappers heen en weer tussen de natuur als geheel en de onderdelen waaruit de natuur is opgebouwd. Deze bouwsteen bevat niet alleen de kennis over wetenschap en het omgaan met wetenschappelijke kennis, maar leert de leerlingen ook onderscheid maken tussen hun persoonlijke beleving en objectieve verklaringen. Bij de bouwsteen “onderzoeken” staat het onderzoek doen door de leerlingen zelf centraal. | Leerlingen leren over de functie van natuurwetenschappen bij kennisontwikkeling en leren hoe natuurbeleving zich verhoudt tot natuurwetenschappelijke kennis. MN01.1 - Aard van Natuurwetenschappen - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po ontdekken leerlingen wat wetenschap in hun dagelijks leven inhoudt. Zij leren hierover vragen te stellen en oriënteren zich op beroepen met een natuurwetenschappelijke achtergrond. Zij leren bovendien onder woorden te brengen hoe zij de natuur ervaren. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (relatie tussen wetenschap en kennis)
(oriëntatie op wetenschap en (inter)disciplines)
(natuurbeleving)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po worden leerlingen zich bewust van (on)betrouwbaarheid van informatie waarmee zij in aanraking komen. Ze leren wat de functie van wetenschap en verschillende natuurwetenschappelijke disciplines is bij kennisontwikkeling en hoe natuurbeleving zich verhoudt tot natuurwetenschappelijke kennis. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (relatie tussen wetenschap en kennis)
(oriëntatie op wetenschap en (inter)disciplines)
(natuurbeleving)
| Leerlingen leren over de rol van objectiviteit, betrouwbaarheid, voorlopigheid en natuurbeleving in de natuurwetenschappen en relateren dit aan het dagelijks leven en de maatschappij. MN01.1 - Aard van Natuurwetenschappen - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo leren leerlingen over de rol van objectiviteit, betrouwbaarheid, voorlopigheid en natuurbeleving in de natuurwetenschappen. Ze leren om dit te relateren aan ervaringen en dilemma’s in dagelijks leven en maatschappij en krijgen inzicht in de rol van de natuurwetenschappelijke disciplines hierin. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (relatie tussen wetenschap en kennis):
(oriëntatie op wetenschap en (inter)disciplines)
(natuurbeleving)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Aard van Technologie MN01.2 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN01.2 - Aard van TechnologieLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMens & Maatschappij
Kunst & Cultuur
MN01.2 - Aard van Technologie - ToelichtingDeze bouwsteen gaat over het gebruik van technologie en technologische oplossingen. Het gaat daarbij om de aard van technologie, waarbij creativiteit, innovatie en het doelgerichte karakter van technologie een grote rol spelen. Leerlingen leren dat technologie kan ontstaan vanuit een behoefte of probleem en dat het concrete oplossingen en nieuwe producten kan opleveren. Ze leren bovendien dat er een sterke wisselwerking tussen technologie en de (natuur)wetenschap is. Technologie zorgt voor verandering in beroepen, het verdwijnen van beroepen door automatisering en voor het ontstaan van nieuwe beroepen. Zo werken artsen tegenwoordig met complexe en innovatieve technologieën en zijn er steeds meer big-data analisten nodig. | Leerlingen leren over technologie, de creatieve en innovatieve mogelijkheden hiervan en de plek die techniek heeft in hun leven. MN01.2 - Aard van Technologie - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po leren de leerlingen de gemaakte en natuurlijke wereld te onderscheiden en ervaren ze spelenderwijs de mogelijkheden van technologie in hun directe omgeving. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (creativiteit en innovatie)
(oriëntatie op technologie en (inter)disciplines)
(technologiebeleving)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po maken leerlingen kennis met de doelmatige en creatieve ontwikkeling van technologie en de bedoelde en onbedoelde invloed die technologie heeft op de wereld om hen heen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (creativiteit en innovatie)
(oriëntatie op technologie en (inter)disciplines)
(technologiebeleving)
| Leerlingen leren over creatief en innovatief inzetten van technologie en reflecteren op de wisselwerking tussen technologie en natuurwetenschappen. MN01.2 - Aard van Technologie - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo reflecteren leerlingen op de interactie tussen technologie en wetenschap, oriënteren zich op werken in de technologie en ze vragen zich af of alle mogelijkheden van technologie ook gebruikt moeten worden. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (creativiteit en innovatie)
(oriëntatie op technologie en (inter)disciplines)
(technologiebeleving)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Gezondheid MN02.1 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN02.1 - GezondheidLinks naar samenhangende bouwstenen
Toelichting samenhangMens & Maatschappij
Burgerschap
Digitale geletterdheid
Bewegen & Sport
MN02.1 - Gezondheid - ToelichtingHet vraagstuk gezondheid gaat over verschillende aspecten van gezondheid zoals voeding, ziekte, risico’s en seksualiteit. Gezondheid is voor iedereen belangrijk. Het is van belang dat leerlingen leren welke invloed ze kunnen uitoefenen op hun eigen fysieke en mentale gezondheid, en op die van anderen in hun omgeving. Leerlingen leren hun keuzes op het gebied van gezondheid te verantwoorden. Door met vragen over hun eigen gezondheid en die van anderen in hun omgeving aan de slag te gaan, leren ze regie te voeren over eigen lichaam en de risico’s die in hun omgeving aanwezig zijn. | Leerlingen leren over een gezonde leefstijl en leren keuzes te maken ten aanzien van hun eigen gezondheid en gedrag. MN02.1 - Gezondheid - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po oriënteren leerlingen zich op een gezonde leefstijl, gezond gedrag en de rol die voeding en ziekte spelen in hun eigen leven en dat van klasgenoten. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (welzijn)
(voeding)
(seksualiteit)
(risico’s en veiligheid)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po worden leerlingen zich bewust van verschillen tussen mensen wat betreft leefstijl en relateren ze dit aan gezondheid. Ze gaan bewuster keuzes maken ten aanzien van hun eigen gezondheid en gedrag. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (welzijn)
(voeding)
(seksualiteit)
(risico’s en veiligheid)
| Leerlingen leren regie te voeren over hun eigen gezondheid en gedrag en leren daarbij rekening te houden met anderen. MN02.1 - Gezondheid - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo ontwikkelen leerlingen het vermogen regie te voeren over hun eigen gezondheid en daarbij rekening te houden met anderen. Ze zijn zich bewust van diversiteit in hun omgeving. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (welzijn)
(voeding)
(seksualiteit)
(risico’s en veiligheid)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Duurzame ontwikkeling MN02.2 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN02.2 - Duurzame ontwikkelingLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMens & Maatschappij
Burgerschap
MN02.2 - Duurzame ontwikkeling - ToelichtingDeze bouwsteen is gezamenlijk door het leergebied Mens & Natuur en Mens & Maatschappij ontwikkeld. Duurzame ontwikkeling, is de “ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden, zonder het vermogen van toekomstige generaties, om in hun behoeften te voorzien, in gevaar te brengen.” Duurzame ontwikkeling richt zich op de verdeling van wat de aarde te bieden heeft aan onszelf, aan mensen elders, aan mensen in de toekomst en aan andere soorten dan de mens. Duurzame ontwikkeling is relevant omdat de mens niet alleen afhankelijk is van de aarde maar er ook onderdeel van uitmaakt. Dit brengt dus verantwoordelijkheden met zich mee. Het zoeken naar een balans tussen de mens (People), de natuur (Planet) en de welvaart (Prosperity) is een belangrijke uitdaging. Bij duurzaamheidsvraagstukken spelen op alle schaalniveaus spanningen tussen verschillende behoeften, belangen en waarden. Deze spanningen zijn zichtbaar in onze samenleving en bereiken ook het onderwijs en de leerlingen. Door kennis over natuurlijke (on)mogelijkheden, menselijk handelen en innovatieve oplossingen, krijgen leerlingen meer inzicht in de gevolgen van (te maken) keuzes van henzelf en die van anderen. Vanuit meerdere leergebieden breiden leerlingen hun kennis en vaardigheden rondom duurzame ontwikkeling uit. Hierbij gaat het om het inzicht krijgen in het gebruik en verbruik van natuurlijke hulpbronnen en de invloed hiervan op de kwaliteit van leven van henzelf en anderen en op de aarde. Leerlingen leren welke positie en invloed individuen, groepen, overheden en organisaties hebben ten aanzien van duurzame ontwikkeling en de consequenties hiervan nu, later, hier en elders. Mede hierdoor vergroten ze hun vermogen om verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen handelen en de keuzes die zij maken. Ook reflecteren ze op wat ze ethisch verantwoord vinden. Ze verkennen oplossingen, waaronder technologische en gedragsmatige, die helpen om het verbruik van energie en grondstoffen te beperken en een bijdrage te leveren aan een duurzame toekomst; ze ontwikkelen ook inzicht in krachten en machten die oplossingen beïnvloeden en soms bemoeilijken. | Leerlingen leren dat ze door hun behoeften en (on)bewuste keuzes invloed hebben op hun eigen kwaliteit van leven. Het besef ontstaat dat hierbij tegenstrijdige belangen kunnen spelen. MN02.2 - Duurzame ontwikkeling - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het PO ontdekken leerlingen dat de (natuurlijke en sociale) leefomgeving voortdurend verandert, onder andere als gevolg van hun eigen behoeften en het gedrag van anderen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (gemeenschappelijk)
(Mens & Natuur)
(Mens & Maatschappij) Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po leren leerlingen dat ze door hun behoeften en (on)bewuste keuzes invloed hebben op hun eigen kwaliteit van leven. Het besef ontstaat dat hierbij tegenstrijdige belangen kunnen spelen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Gemeenschappelijk)
(Mens & Natuur)
(Mens & Maatschappij) | Leerlingen leren over de complexiteit van duurzame ontwikkeling: de invloed van leefstijl, het gebruik van technologie, de rol van bedrijven en overheden en de schaalniveaus waarop die effect hebben. MN02.2 - Duurzame ontwikkeling - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo leren leerlingen over de complexiteit van duurzame ontwikkeling: de invloed van leefstijl, het gebruik van technologie, de rol van bedrijven en overheden en de schaalniveaus waarop die effect hebben. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Gemeenschappelijk)
(Mens & Natuur)
(Mens & Maatschappij) | In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Technologische ontwikkeling MN02.3 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN02.3 - Technologische ontwikkelingLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMens & Maatschappij
Burgerschap
MN02.3 - Technologische ontwikkeling - ToelichtingDe bouwsteen technologische ontwikkeling gaat over de effecten van technologie op het dagelijks leven en de maatschappij. Technologie is niet los te koppelen van de maatschappelijke ontwikkelingen. Technologie wordt ontwikkeld onder invloed van behoeften, kennis, organisaties en middelen. Bovendien heeft technologie verwacht en onverwacht effect op de omgeving en de maatschappij. Waar de bouwsteen “Aard van technologie” gaat over het inzetten van techniek, helpt deze bouwsteen de leerling om te gaan met de keuzes waarmee een leerling wordt geconfronteerd. | Leerlingen leren over de invloed van technologie en de (on)bedoelde effecten hiervan op de maatschappij. MN02.3 - Technologische ontwikkeling - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po ervaren leerlingen spelenderwijs de afhankelijkheid van technologie in hun directe omgeving. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (effecten van technologische ontwikkeling)
(wisselwerking maatschappij en technologie)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po leren leerlingen omgaan met steeds complexere producten en technieken, ze zien dat technologie een groot effect heeft op hun directe omgeving en ook op de maatschappij. Ze komen in aanraking met ethische dilemma's waar we als maatschappij tegen aan lopen (te denken valt aan materialistische wereld). Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (effecten van technologische ontwikkeling)
(wisselwerking maatschappij en technologie)
| Leerlingen leren over de effecten van technologische ontwikkelingen. Ze buigen zich vanuit verschillende oogpunten over de (ethische) vraagstukken. MN02.3 - Technologische ontwikkeling - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo leren leerlingen over de effecten van technologische ontwikkelingen en buigen zich vanuit verschillende oogpunten over de (ethische) vraagstukken die hieruit ontstaan. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (effecten van technologische ontwikkeling)
(wisselwerking maatschappij en technologie)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Onderzoeken MN03.1 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN03.1 - OnderzoekenLinks naar samenhangende bouwstenen
Toelichting samenhangMens & Maatschappij
Digitale geletterdheid
Kunst & Cultuur
Nederlands
MN03.1 - Onderzoeken - ToelichtingMet de werkwijze ‘onderzoeken’ ontwikkelen leerlingen vaardigheden en inzicht om onderzoek uit te kunnen voeren. De nieuwe kennis die wordt opgedaan tijdens het onderzoeken, helpt de leerling de natuurlijke en gemaakte wereld begrijpen en verklaren. De bouwsteen omvat het proces van onderzoek doen, de kennis die hiervoor nodig is en de wederkerige relatie tussen onderzoek en kennis, waarbij onderzoek nieuwe kennis oplevert en kennis nieuwe (onderzoeks)vragen oproept. Deze bouwsteen gaat over het (leren) stellen van vragen en het zelf (leren) doen van onderzoek. Het leren omgaan met wetenschappelijke kennis die anderen hebben geproduceerd is beschreven in bouwsteen MN1.1 Aard van natuurwetenschappen. | Leerlingen leren vragen te stellen, onderzoek uit te voeren, waarnemingen te interpreteren en een relatie te leggen tussen onderzoek en kennis. MN03.1 - Onderzoeken - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po ervaren leerlingen op een speelse manier de onderzoeksfasen, waarbij ze starten met het stellen van vragen vanuit verwondering, ervaring en nieuwsgierigheid. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (het proces van onderzoek)
(relatie tussen (eigen) onderzoek en kennis)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po zoeken leerlingen systematisch naar antwoorden op vragen die ontstaan vanuit verwondering en ervaring. Ze relateren hun onderzoek aan natuurwetenschappelijke concepten. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (het proces van onderzoek)
(relatie tussen (eigen) onderzoek en kennis)
| Leerlingen leren onderzoeksvragen te formuleren, systematisch onderzoek uit te voeren, waarnemingen te interpreteren en deze te koppelen aan natuurwetenschappelijke concepten. MN03.1 - Onderzoeken - Onderbouw VOOnderbouw voortgezet onderwijsInleidingIn de onderbouw van het vo onderzoeken leerlingen vanuit zowel eigen vragen als vragen vanuit de samenleving. Ze onderbouwen een mening in vaktaal met argumenten vanuit de natuurwetenschappen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (het proces van onderzoek)
(relatie tussen (eigen) onderzoek en kennis)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Ontwerpen MN03.2 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN03.2 - OntwerpenLinks naar samenhangende bouwstenen
Toelichting samenhangDigitale geletterdheid
Kunst & Cultuur
Nederlands
MN03.2 - Ontwerpen - ToelichtingMet de werkwijze ‘ontwerpen’ ontwikkelen leerlingen kennis en vaardigheden die hen helpen bij het oplossen van problemen. De bouwsteen omvat het creatieve ontwerpproces, het ontwikkelen van ontwerpvaardigheden en het benutten van kennis in ontwerpproces. Hierdoor leren leerlingen systematisch oplossingen voor problemen zoeken, waarbij ze rekening houden met de wensen en behoeftes van gebruikers en met de maatschappelijke context. Typerend voor het creatieve proces is het afwisselen van divergent en convergent denken (ideeën laten ontstaan en vervolgens keuzes maken). Leerlingen lossen problemen uit de eigen omgeving op door oplossingen te bedenken, te maken en te testen. | Leerlingen leren systematisch problemen op te lossen en maken ontwerpkeuzes met oog voor de gebruikers en de context. MN03.2 - Ontwerpen - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po maken leerlingen spelenderwijs kennis met de verschillende stappen van het ontwerpproces. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Het creatieve ontwerpproces)
(Het ontwikkelen van ontwerpvaardigheden)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po leren leerlingen systematisch problemen op te lossen, ze maken weloverwogen keuzes met oog voor de gebruikers en de context. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Het creatieve ontwerpproces)
(Het ontwikkelen van ontwerpvaardigheden)
(Het benutten van kennis in ontwerpen)
| Leerlingen leren systematisch en creatief probleemoplossen. Ze hebben hierbij oog voor verschillende contexten van een probleem en gebruiken kennis uit het leergebied. MN03.2 - Ontwerpen - Onderbouw VOOnderbouw voortgezet onderwijsInleidingIn de VO onderbouw leren leerlingen passende ontwerpmethoden te gebruiken voor het vinden van oplossingen voor praktische maatschappelijke of natuurwetenschappelijke problemen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (het creatieve ontwerpproces)
(Het ontwikkelen van ontwerpvaardigheden)
(Het benutten van kennis in ontwerpen)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Modelgebruik- en ontwerp MN03.3 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN03.3 - Modelgebruik- en ontwerpLinks naar samenhangende bouwstenen
Toelichting samenhangRekenen & Wiskunde
Digitale geletterdheid
Nederlands
MN03.3 - Modelgebruik- en ontwerp - ToelichtingMet de werkwijze ‘modelgebruik en –ontwerp’ ontwikkelen leerlingen vaardigheden om modellen te gebruiken en te maken, waardoor ze de complexe werkelijkheid versimpeld in beeld leren brengen. Dit kan door middel van verschillende representaties, zoals bijvoorbeeld schema’s, tekeningen, 3D-voorwerpen of getallen. Ze leren kritisch met modellen om te gaan, doordat ze begrijpen waarom en hoe ze gebruikt worden. Uitkomsten die door modellen verkregen zijn, zijn niet zonder meer waar in elke situatie. De werkwijze omvat het gebruiken van bestaande modellen, het ontwerpen van nieuwe modellen en het reflecteren op de grenzen en bruikbaarheid van modellen. | Leerlingen leren wat modellen zijn en hoe modellen worden gebruikt in hun eigen omgeving. Ze leren modellen te vergelijken met de werkelijkheid en verschillen te benoemen. MN03.3 - Modelgebruik- en ontwerp - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po ontdekken leerlingen wat modellen zijn en hoe modellen worden gebruikt in hun eigen omgeving. Ze ontdekken dat model en werkelijkheid verschillen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (gebruik van modellen)
(ontwerp van modellen)
(reflectie op modellen)
(mathematiseren)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po leren leerlingen, in natuurwetenschappelijke en technische contexten, modellen te beoordelen op bruikbaarheid en kunnen ze beschrijven hoe model en werkelijkheid verschillen en overeenkomen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (gebruik van modellen)
(ontwerp van modellen)
(reflectie op modellen)
(mathematiseren)
| Leerlingen leren bestaande modellen te beoordelen en simpele modellen zelf te ontwerpen. Ze leren modellen te verbeteren door ze te relateren aan de natuurwetenschappelijke en technische context. MN03.3 - Modelgebruik- en ontwerp - Onderbouw VOOnderbouw voortgezet onderwijsInleidingIn de onderbouw van het vo gebruiken leerlingen passende modellen in natuurwetenschappelijke en technische contexten. Ze beoordelen bestaande modellen op bruikbaarheid, doen voorstellen voor verbetering en ontwerpen zelf simpele modellen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (gebruik van modellen)
(ontwerp van modellen)
(reflectie op modellen)
(mathematiseren)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Praktisch handelen MN03.4 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN03.4 - Praktisch handelenLinks naar samenhangende bouwstenen
Toelichting samenhangRekenen & Wiskunde
Digitale geletterdheid
Kunst & Cultuur
Nederlands
MN03.4 - Praktisch handelen - ToelichtingMet de werkwijze ‘praktisch handelen’ ontwikkelen leerlingen instrumentele handvaardigheden en praktische technische vaardigheden die nodig zijn om concrete doelen te bereiken, zoals het in elkaar zetten van een bouwwerk aan de hand van een handleiding of het uitvoeren van een onderzoek. De bouwsteen omvat het doelmatig, veilig en duurzaam gebruiken van instrumenten, apparaten, (elektrische) gereedschappen, stoffen en materialen. Leerlingen maken, bouwen, repareren en installeren. Ze leren nauwkeurig meten en observeren. | Leerlingen leren aangeboden instrumenten, gereedschappen en materialen verantwoord en veilig te gebruiken en leren nauwkeurig te meten en observeren. MN03.4 - Praktisch handelen - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po maken leerlingen kennis met instrumenten, apparaten, gereedschappen en materialen uit hun eigen omgeving. Ze gebruiken deze om metingen uit te voeren. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (doelmatig, veilig en duurzaam gebruik)
(Maken, bouwen en installeren)
(nauwkeurig meten en observeren)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po gebruiken leerlingen instrumenten, apparatuur, gereedschap en materialen die hen bekend en minder bekend zijn en leren zij nauwkeurig metingen te doen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (doelmatig, veilig en duurzaam gebruik)
(maken, bouwen en installeren)
(nauwkeurig meten en observeren)
| Leerlingen leren keuzes te maken tussen instrumenten, gereedschappen, stoffen en materialen. Ze leren deze doelgericht, veilig, nauwkeurig en duurzaam te gebruiken. MN03.4 - Praktisch handelen - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo beheersen leerlingen verschillende praktische technieken en vaardigheden. Ze kunnen keuzes maken die aansluiten bij hun onderzoek, ontwerp of model. De instrumenten, apparaten en gereedschappen worden complexer. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (doelmatig, veilig en duurzaam gebruik)
(maken, bouwen, installeren)
(nauwkeurig meten en observeren)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Patronen MN04.1 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN04.1 - PatronenLinks naar samenhangende bouwstenen
Toelichting samenhangRekenen & Wiskunde
Nederlands
MN04.1 - Patronen - ToelichtingDe denkwijze ‘patronen’ geeft leerlingen inzicht in de wijze waarop ze vragen kunnen stellen, kunnen ordenen en kunnen classificeren. De bouwsteen omvat het waarnemen en beschrijven van patronen in bijvoorbeeld cijferreeksen, diersoorten, grafieken, kaarten en technologische systemen. Door patronen te herkennen kun leerlingen ordening en classificatie aanbrengen en worden overeenkomsten en verschillen zichtbaar. | Leerlingen leren patronen waar te nemen, te herkennen en te onderscheiden in hun eigen omgeving en deze patronen te ordenen en classificeren. MN04.1 - Patronen - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po ontdekken en herkennen leerlingen waarneembare patronen in hun omgeving. Ze leren op basis hiervan ordenen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (waarneembaarheid van patronen)
(ordening en classificatie)
(patroongebruik)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po gebruiken leerlingen de patronen om de samenhang in de wereld waar te nemen, te herkennen en te begrijpen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (waarneembaarheid van patronen)
(ordening en classificatie)
(patroongebruik)
| Leerlingen leren patronen zichtbaar te maken, te analyseren, en voorspellingen te doen door voort te bouwen op waargenomen patronen. MN04.1 - Patronen - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo gebruiken leerlingen patronen in gegevens om verbanden te leggen. Door patronen te analyseren kunnen zij bijvoorbeeld voortbouwen op patronen of voorspellingen doen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (waarneembaarheid van patronen)
(ordening en classificatie)
(patroongebruik)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Systemen MN04.2 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN04.2 - SystemenLinks naar samenhangende bouwstenen
Toelichting samenhangRekenen & Wiskunde
Nederlands
MN04.2 - Systemen - ToelichtingDe denkwijze ‘systemen’ geeft inzicht in de complexe werkelijkheid door onderdelen en hun interacties als een geheel te bekijken. De bouwsteen omvat het kunnen definiëren van een systeem en de werking van een systeem. Om in systemen te kunnen denken, is het nodig om af te bakenen wat het systeem is waar je naar kijkt. Welke grenzen handig zijn, hangt af van het doel van de beschrijving: om faseovergangen te beschrijven is het voldoende een molecuul als een geheel te beschouwen, maar om chemische reacties te beschrijven moeten ook de atomen beschreven worden. Zo helpt het denken in systemen bijvoorbeeld ook om complexe apparaten te beschrijven en begrijpen: een computer bevat een processor, een harde schijf en een muis. Veel aspecten van een computer kunnen worden begrepen door naar het gedrag van en de interactie tussen deze systemen te kijken, zonder te hoeven weten hoe ieder systeem werkt. Hierbij is ook aandacht voor emergente verschijnselen: een systeem vertoont soms eigenschappen die niet te verklaren zijn met de eigenschappen van de losse onderdelen. Een gedefinieerd systeem kan vervolgens beschreven worden aan de hand van omzettingen, transport, stabiliteit, verandering en kringlopen. | Leerlingen leren over een verscheidenheid aan systemen en de mogelijke interacties tussen (delen van) systemen. MN04.2 - Systemen - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po krijgen leerlingen in voor hen betekenisvolle omgevingen inzicht in wat een systeem is. Ook ontdekken ze hoe onderdelen van een systeem interactie met elkaar kunnen hebben. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (definiëren van systemen)
(werking van systemen)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po gaan leerlingen inzien dat het systeem als geheel eigenschappen kan hebben die elk onderdeel apart niet heeft. Ook zien ze in dat de werking en interactie van onderdelen daarvoor zorgen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (definiëren van systemen)
(werking van systemen)
| Leerlingen leren om systemen op verschillende manieren te analyseren en interacties vanuit energie-, materie- en informatiestromen te beschrijven. MN04.2 - Systemen - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo gaan leerlingen leren een systeem op verschillende manieren te analyseren. Met creativiteit kunnen leerlingen interacties beschrijven vanuit energie-, materie-, en informatiestromen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (definiëren van systemen)
(werking van systemen)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Schaal, verhouding en hoeveelheid MN04.3 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN04.3 - Schaal, verhouding en hoeveelheidLinks naar samenhangende bouwstenen
Toelichting samenhangMens & Maatschappij
Rekenen & Wiskunde
Nederlands
MN04.3 - Schaal, verhouding en hoeveelheid - ToelichtingDe denkwijze ‘schaal, verhouding en hoeveelheid’ geeft inzicht in de orde van grootte van verschijnselen en het gebruik van verhoudingen op verschillende schaalniveaus. De bouwsteen omvat het kunnen werken met grootheden en eenheden. Op verschillende schaalniveaus zijn verschillende eenheden meer of minder handig om te gebruiken. Veel belangrijke grootheden, zoals snelheid (afstand en tijd) en druk (kracht en contactoppervlak) zijn gebaseerd op verhoudingen die zowel op kwalitatieve als kwantitatieve manier te bepalen, beschrijven en te vergelijken zijn. Heel veel verschijnselen zijn veel te klein of te snel, of juist veel te groot of te traag om waar te kunnen nemen. Daarom zijn methodes nodig die rekening houden met het schaalniveau. | Leerlingen leren over het meten van grootheden in eenheden en de verhouding tussen eenheden op verschillende schaalniveaus. MN04.3 - Schaal, verhouding en hoeveelheid - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po gaan leerlingen spelenderwijs grootheden en eenheden, die ze in hun directe omgeving tegenkomen, gebruiken en vergelijken. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (meten)
(verhouding en verschillende schaalniveaus)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po ervaren leerlingen dat we allerlei soorten grootheden en eenheden gebruiken om onszelf uit te drukken en dat de eenheid moet passen bij het schaalniveau waarop je werkt. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (meten)
(verhouding en verschillende schaalniveaus)
| Leerlingen leren over vakspecifieke grootheden en eenheden en de verbanden tussen verschillende grootheden. MN04.3 - Schaal, verhouding en hoeveelheid - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo gaan leerlingen vakspecifieke grootheden en eenheden gebruiken. Zo doen leerlingen praktische ervaring op met kwantitatieve en kwalitatieve verbanden tussen grootheden. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (meten)
(verhouding en verschillende schaalniveaus)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Relaties en verbanden MN04.4 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN04.4 - Relaties en verbandenLinks naar samenhangende bouwstenen
Toelichting samenhangMens & Maatschappij
Rekenen & Wiskunde
Nederlands
MN04.4 - Relaties en verbanden - ToelichtingDe denkwijze ‘relaties en verbanden’ helpt leerlingen na te denken over de samenhang in de wereld om hen heen. De denkwijze bevat drie verschillende relaties: oorzaak-gevolg relaties waarbij gevolgen volgen op oorzaken zonder tussenkomst van een handelende actor; doel-middel relaties waarin (vrijwel altijd) mensen bepaalde keuzes maken om hun doelen te bereiken; en structuur-functie relaties waarbij de eigenschappen van een object of organisme bepalen hoe het functioneert. Het is voor leerlingen steeds van belang om te bepalen of een verband daadwerkelijk bestaat. Het modelleren van verbanden en relaties vormt de basis van veel technologische toepassingen. | Leerlingen leren over relaties en verbanden in hun eigen omgeving door gebeurtenissen en objecten te beschrijven. MN04.4 - Relaties en verbanden - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po verwonderen leerlingen zich over vormen en functies in hun eigen omgeving door vragen te stellen over oorzaken en gevolgen van gebeurtenissen en objecten. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (gevolg - oorzaak)
(doel - middel)
(structuur - functie)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po doen de leerlingen inzicht op over relaties en verbanden in hun eigen omgeving aan de hand van eenvoudige beschrijvingen van gebeurtenissen en objecten. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (gevolg - oorzaak)
(doel - middel)
(structuur-functie)
| Leerlingen leren complexe situaties te overzien en gebeurtenissen en objecten te analyseren aan de hand van verschillende relaties en verbanden. MN04.4 - Relaties en verbanden - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo kunnen leerlingen complexe situaties met meer verbanden overzien en analyseren zij gebeurtenissen en objecten aan de hand van de verschillende verbanden. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (gevolg - oorzaak)
(doel - middel)
(structuur-functie)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Golven en straling MN05.1 - Lees de hele bouwsteenMN05.1 - Golven en stralingLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMN05.1 - Golven en straling - ToelichtingDe bouwsteen ‘Golven en straling’ gaat over wat golven zijn en straling is, waar ze voorkomen en hoe er gebruik van gemaakt kan worden. In de directe omgeving van de leerling zijn overal vormen van golven en straling aanwezig. Daarom is kennis over de aard van licht, geluid en straling noodzakelijk. Het helpt leerlingen bovendien om bronnen en detectieapparaten verstandig en veilig te gebruiken. De leerlingen leren bovendien hoe ze zich kunnen beschermen tegen geluidshinder, verblinding en schade door onzichtbare straling. | Leerlingen leren over de eigenschappen van licht, geluid en straling. MN05.1 - Golven en straling - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po maken leerlingen spelenderwijs kennis met licht(effecten) binnen hun eigen omgeving. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (licht)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po maken leerlingen kennis met onzichtbare straling en gaan zij eigenschappen van geluid ontdekken. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren:
(licht)
(straling)
(geluid & golven)
| Leerlingen leren over de interactie tussen straling, golven en materie, over toepassingen van straling en over factoren die de schadelijkheid van geluid en straling bepalen. MN05.1 - Golven en straling - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo maken leerlingen kennis met de interactie tussen straling, golven en materie. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Licht)
(Straling)
(Geluid & golven)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Signaalverwerking in het organisme MN05.2 - Lees de hele bouwsteenMN05.2 - Signaalverwerking in het organismeLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMN05.2 - Signaalverwerking in het organisme - ToelichtingDe bouwsteen ‘signaalverwerking in het organisme’ gaat over hoe het lichaam informatie uit de omgeving haalt en verwerkt. Het lichaam heeft interactie met zowel de levende als niet-levende omgeving. De zintuigen halen signalen en prikkels binnen uit deze omgeving, de hersenen verwerken die tot informatie en het lichaam reageert daarop. Het is voor leerlingen belangrijk om te weten hoe deze systemen werken omdat het zo mogelijk is om de reactie op signalen en prikkels te begrijpen en beïnvloeden. | Leerlingen leren over de zintuigen, de soorten informatie die ze ontvangen en de rol van de hersenen in de verwerking hiervan. Ook leren ze over de rol van hormonen in de ontwikkeling van het lichaam. MN05.2 - Signaalverwerking in het organisme - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po maken leerlingen kennis met de verschillende zintuigen die ze gebruiken om de wereld om hen heen te begrijpen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (zintuigen)
(neurale regulatie)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po maken leerlingen kennis met de relaties tussen zintuigen en het neurale systeem. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (neurale regulatie)
(hormonale regulatie)
| Leerlingen leren over de bouw en werking van de systemen voor signaalverwerking in het menselijk lichaam. MN05.2 - Signaalverwerking in het organisme - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo maken leerlingen kennis met de bouw en werking van de systemen voor signaalverwerking in het menselijk lichaam. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (zintuigen)
(neurale regulatie)
(hormonale regulatie)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Automatische systemen MN05.3 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN05.3 - Automatische systemenLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangDigitale geletterdheid
MN05.3 - Automatische systemen - ToelichtingDe bouwsteen ‘automatische systemen’ bestaat uit wat een automatisch systeem is, hoe ze te herkennen en te gebruiken zijn, en hoe ze werken. Onder automatische systemen worden machines of producten verstaan die, vaak met behulp van elektronica, automatisch handelingen kunnen verrichten. In verschillende situaties en omgevingen zijn automatische systemen te vinden. Automatische systemen maken het leven makkelijker doordat zij taken (deels) zelfstandig, vaak sneller en nauwkeuriger, uitvoeren. Kennis over deze systemen is belangrijk omdat ze invloed hebben op hun omgeving en de omgeving invloed heeft op hen. Binnen automatische systemen zit ook veel techniek, al is dat niet altijd direct zichtbaar. De belangrijke elementen van automatische systemen zijn sensoren, verwerkers, actuatoren en verbindingen. | Leerlingen leren in hun directe omgeving automatische systemen herkennen en de hoofdelementen van eenvoudige automatische systemen te onderscheiden. MN05.3 - Automatische systemen - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po maken de leerlingen spelenderwijs kennis met voorbeelden van automatische systemen in hun directe omgeving. Ze verwonderen zich hierover en stellen vragen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (robotica)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po maken de leerlingen kennis met de hoofdelementen van de automatische systemen - sensoren, verwerkers, actuatoren en verbindingen - en verkennen het bouwen van eenvoudige systemen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (robotica)
(sensoren en actuatoren)
(programmeren)
| Leerlingen leren over de samenwerking tussen elementen van automatische systemenen en tussen automatische systemen onderling. Ook maken leerlingen kennis met basisstructuren van programmeren. MN05.3 - Automatische systemen - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo leren de leerlingen over de werking van verschillende sensoren en actuatoren. Ze leren deze te kiezen, gebruiken en programmeren. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (robotica)
(sensoren en actuatoren)
(programmeren)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Kracht MN06.1 - Lees de hele bouwsteenMN06.1 - KrachtLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMN06.1 - Kracht - ToelichtingDe bouwsteen ‘kracht’ bestaat uit wat de effecten zijn van kracht, welke krachten er zijn en hoe er gebruik van gemaakt kan worden. In heel veel verschillende situaties spelen krachten een belangrijke rol. Daarom is kennis over krachten belangrijk. Krachten en hun effecten zijn soms duidelijk zichtbaar en soms niet. Ze komen voor in bewegingen, maar ook in (stilstaande) constructies; in de natuurlijke en gemaakte wereld en in het eigen lichaam. Krachten zijn te manipuleren, met bijvoorbeeld katrollen en hefbomen, om een doel te bereiken. | Leerlingen leren over verschillende krachten en hun effecten en over de rol van krachten bij verschillende toepassingen. MN06.1 - Kracht - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po maken leerlingen spelenderwijs kennis met krachten en hun effecten. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (toepassen van krachten)
(kracht in het lichaam)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po wordt het begrip kracht benoemd en uitgediept zodat leerlingen het kunnen herkennen bij verschillende verschijnselen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (kracht en beweging)
(toepassen van krachten)
(kracht in het lichaam)
| Leerlingen leren over de eigenschappen en effecten van krachten en leren algemene regels hierover toe te passen. MN06.1 - Kracht - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo wordt het concept kracht geformaliseerd en worden algemene regels over de eigenschappen en effecten van krachten geïntroduceerd. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (kracht en beweging)
(toepassen van krachten)
(kracht in het lichaam)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Energie MN06.2 - Lees de hele bouwsteenMN06.2 - EnergieLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMN06.2 - Energie - ToelichtingDe bouwsteen ‘energie’ bestaat uit de verschillende vormen van energie, hoe er in energiebehoefte wordt voorzien en hoe er gebruik van gemaakt kan worden. Energie komt in verschillende vormen voor (warmte, beweging, licht, elektriciteit, voeding). Sommige van die vormen zijn niet zo makkelijk te gebruiken, omdat ze lastig op te slaan of te transporteren zijn. Deze vormen van energie worden vaak omgezet in elektrische energie, die wel makkelijk te transporteren is (zoals de beweging van wind die in een windmolen omgezet wordt in elektrische energie) of chemische energie, die makkelijk op te slaan is (zoals in een batterij). | Leerlingen leren over de verschillende bronnen en toepassingen van energie en leren gefundeerde afwegingen te maken over het gebruik en de opwekking van energie. MN06.2 - Energie - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po maken leerlingen kennis met de vele verschillende bronnen en toepassingen van energie. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (energienetwerk)
(energiegebruik)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po wordt het concept energie uitgediept zodat leerlingen gefundeerde afwegingen kunnen maken over het gebruik en opwekken van energie. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (energienetwerk)
(energieomzetting)
(energiegebruik)
(schakelingen)
(energie in organismen)
| Leerlingen leren over de wet van behoud van energie en leren daarmee een grote verscheidenheid aan processen te beschrijven als opslag, transport of omzetting van energie. MN06.2 - Energie - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo maken leerlingen kennis met de wet van behoud van energie en kunnen een grote verscheidenheid aan processen beschrijven als opslag, transport of omzetting van energie. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (energienetwerk)
(energieomzetting)
(energiegebruik)
(schakelingen)
(energie in organismen)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Instandhouding van een organisme MN07.1 - Lees de hele bouwsteenMN07.1 - Instandhouding van een organismeLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMN07.1 - Instandhouding van een organisme - ToelichtingDe bouwsteen ‘instandhouding van een organisme’ bestaat uit kennis over factoren die een rol spelen bij de instandhouding van organismen. Om te begrijpen hoe een organisme zichzelf in stand houdt en in stand gehouden wordt, is het van belang dat leerlingen kennis hebben over groei, ontwikkeling en het voortbestaan van organismen. Ook hebben leerlingen kennis nodig over de mechanismen waarmee organismen zichzelf verdedigen tegen bedreigingen van buitenaf en over erfelijke factoren die een rol spelen bij de instandhouding van organismen. | Leerlingen leren over ontwikkeling en voortbestaan van organismen en leren belangrijke factoren als groei, interactie en erfelijkheid te onderscheiden. MN07.1 - Instandhouding van een organisme - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po ontdekken leerlingen welke factoren belangrijk zijn voor de instandhouding van dieren en planten, zoals groei, interactie en erfelijkheid. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Groei, ontwikkeling en voortbestaan)
(Verdediging)
(Erfelijkheid)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po onderzoeken leerlingen belangrijke factoren voor ontwikkeling en voortbestaan van organismen. Leerlingen verwonderen zich over variaties tussen individuele organismen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Groei, ontwikkeling en voortbestaan)
(Verdediging )
(Erfelijkheid)
| Leerlingen leren over het instandhouden van organismen waarin groei, interactie en erfelijkheid een rol spelen. MN07.1 - Instandhouding van een organisme - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo relateren leerlingen processen ten behoeve van groei, ontwikkeling en voortbestaan aan het instandhouden van organismen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Groei, ontwikkeling en voortbestaan)
(Verdediging)
(Erfelijkheid)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Leefomgeving en biodiversiteit MN07.2 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN07.2 - Leefomgeving en biodiversiteitLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMens & Maatschappij
MN07.2 - Leefomgeving en biodiversiteit - ToelichtingDe bouwsteen ‘leefomgeving en biodiversiteit’ gaat over het (over)leven van organismen in relatie tot hun leefomgeving. Om de relatie tussen leefomgeving en biodiversiteit te zien, is het belangrijk dat leerlingen kennis hebben over landschappen en de interactie tussen verschillende (soorten) organismen. Kennis over evolutie helpt leerlingen om te zien hoe populaties in interactie met de leefomgeving geleidelijk veranderen en hoe dit uiteindelijk kan leiden tot verandering van soorten. | Leerlingen leren over de biodiversiteit in landschappen om hen heen en over de match tussen de vorm en functie van organismen en hun omgeving en voedselrelaties. MN07.2 - Leefomgeving en biodiversiteit - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po ervaren de leerlingen in wat voor soort landschap zij leven en verwonderen zij zich over hoe planten en dieren bouwplannen hebben die passen bij hun leefomgeving. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Landschappen)
(Evolutie)
(Interactie in ecosystemen)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po ontdekken leerlingen hoe organismen aangepast zijn aan diverse landschappen en verwonderen zij zich over de verandering van het leven tijdens de geschiedenis van de aarde. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Landschappen)
(Evolutie)
(Interactie in ecosystemen)
| Leerlingen leren over de vorming van landschappen. Ze leren het overleven van organismen te relateren aan de leefomgeving en de interactie met andere soorten. MN07.2 - Leefomgeving en biodiversiteit - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo ontdekken leerlingen welke landschappen er wereldwijd zijn en hoe deze zijn ontstaan. Daarnaast maken zij expliciet kennis met concepten over evolutie om aanpassingen aan een leefomgeving te kunnen verklaren. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Landschappen)
(Evolutie)
(Interactie in ecosystemen)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Stoffen en reacties MN08.1 - Lees de hele bouwsteenMN08.1 - Stoffen en reactiesLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMN08.1 - Stoffen en reacties - ToelichtingDe bouwsteen ‘stoffen en reacties’ bestaat uit stoffen, hun eigenschappen, hun opbouw en de fysische en chemische veranderingen die ze door kunnen maken. De materialen uit de omgeving van de leerlingen hebben zeer verschillende eigenschappen. Leerlingen hebben kennis nodig van die verschillende eigenschappen om te begrijpen waarom iets van een bepaald materiaal is gemaakt. Zo kunnen ze zelf ook bewust verschillende materialen gebruiken. De eigenschappen van een materiaal kunnen uiteindelijk verklaard worden door de bouw en samenstelling van dat materiaal. Vanuit deze samenstelling is ook te verklaren waarom stoffen, soms tijdelijk en soms permanent, kunnen veranderen. | Leerlingen leren over eigenschappen van stoffen en materialen en dat deze eigenschappen kunnen veranderen. MN08.1 - Stoffen en reacties - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po ervaren de leerlingen welke eigenschappen materialen kunnen hebben en dat die kunnen veranderen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (eigenschappen)
(processen)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po leren leerlingen dat faseovergangen en chemische reacties andersoortige fenomenen zijn en dat een molecuulmodel gebruikt kan worden om de verschillen tussen fases te beschrijven. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (eigenschappen)
(deeltjes)
(processen)
| Leerlingen leren over de bouw van materie en de relatie tussen bouw en eigenschappen. Veranderingen van stofeigenschappen leren ze beschrijven als chemische reactie op deeltjesniveau. MN08.1 - Stoffen en reacties - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo ontwikkelen leerlingen hun materiebegrip verder om zo chemische reacties op atomair niveau te beschrijven en verklaren. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (eigenschappen)
(deeltjes)
(processen)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Winning, productie en bewerking MN08.2 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN08.2 - Winning, productie en bewerkingLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMens & Maatschappij
MN08.2 - Winning, productie en bewerking - ToelichtingDe bouwsteen ‘winning, productie en bewerking’ bestaat uit de herkomst van grondstoffen en de processen die gebruikt kunnen worden om die grondstoffen te verwerken. Leerlingen maken gebruik van veel verschillende producten en dus van de grondstoffen en materialen waar die producten van gemaakt zijn. Daar zijn productieprocessen voor nodig. Waar komen die grondstoffen vandaan en hoe worden ze gewonnen? Welke bewerkingen zijn er nodig voordat je een plastic tasje of een beker vruchtenyoghurt hebt? De winning van natuurlijke grondstoffen, zoals water, olie en erts heeft effecten op de aarde en sommige grondstoffen kunnen opraken. Materialen kunnen ook worden hergebruikt. Een afvalproduct uit het ene proces kan dus weer de grondstof zijn voor het andere product. | Leerlingen leren over de herkomst, eindigheid en recycling van grondstoffen en de productieprocessen van materialen en voedsel. MN08.2 - Winning, productie en bewerking - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po leren de leerlingen waar materialen, grondstoffen en voedingsmiddelen uit hun omgeving vandaan komen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (herkomst)
(productieprocessen)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po leren de leerlingen dat de winning en productie van materialen, grondstoffen en voedingsmiddelen neveneffecten kunnen hebben. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (herkomst)
(productieprocessen)
| Leerlingen leren over de mogelijkheden en grenzen van gebruik, hergebruik en verbruik van grondstoffen en om vanuit meerdere invalshoeken naar productieprocessen en de effecten daarvan te kijken. MN08.2 - Winning, productie en bewerking - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo leren de leerlingen om een productieproces vanuit verschillende invalshoeken te bekijken. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (herkomst)
(productieprocessen)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Aarde MN09.1 - Lees de hele bouwsteenMN09.1 - AardeLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMN09.1 - Aarde - ToelichtingDe bouwsteen ‘aarde’ gaat over het systeem aarde, de bijbehorende deelsystemen en de relatie tussen de verschillende deelsystemen en de mens. De aarde verandert voortdurend onder invloed van organismen, natuurlijke processen van binnenuit de aarde (endogeen) en processen van buitenaf (exogeen). Samen vormen ze het complexe en steeds veranderende 'systeem aarde'. Door kennis over deze processen, zoals veranderingen in systeem aarde door invloed van water, kunnen leerlingen (mee)praten over de gevolgen hiervan. | Leerlingen leren over het systeem aarde en leren verbanden leggen tussen verschillende deelsystemen (water, bodem en lucht) en de kringlopen daarbinnen. MN09.1 - Aarde - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po maken leerlingen kennis met het systeem aarde. Aan de hand van natuurverschijnselen leren leerlingen verbanden te leggen tussen de verschillende deelsystemen water, bodem en lucht. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (kenmerken van en relaties tussen deelsystemen)
(de relatie tussen de mens en deelsystemen)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po leren leerlingen over de complexiteit van systeem aarde. Ze leren verbanden te leggen tussen de verschillende deelsystemen water, bodem en lucht (de sferen) en de kringlopen die zich door deze deelsystemen heen afspelen. De gevolgen van systeemprocessen die een negatieve invloed hebben op de leefomgeving, zoals natuurgeweld, krijgen aandacht. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (kenmerken van en relaties tussen deelsystemen)
(de relatie tussen de mens en deelsystemen)
| Leerlingen leren over de continue werking van endogene en exogene processen in systeem aarde. De rol van de mens, zijn invloed, en de effecten op systeem aarde krijgt expliciet aandacht. MN09.1 - Aarde - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo leren leerlingen over de continue werking van de endogene en exogene processen in systeem aarde. De rol van de mens, zijn invloed en de (onbedoelde) effecten hiervan op systeem aarde krijgen expliciet aandacht. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (kenmerken van en relaties tussen deelsystemen)
(de relatie tussen de mens en deelsystemen)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Weer en klimaat MN09.2 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN09.2 - Weer en klimaatLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMens & Maatschappij
MN09.2 - Weer en klimaat - ToelichtingDe bouwsteen ‘weer en klimaat’ gaat over de impact van weersverschijnselen, weerpatronen, klimaat en klimaatveranderingen. Het weer is een deelsysteem van het systeem aarde waar leerlingen zich al vanaf jonge leeftijd bewust van zijn. Het klimaat, de gemiddelde weerstoestand over langere periode, heeft impact op veel menselijke activiteiten, zoals landbouw en huisvesting. | Leerlingen leren hun waarnemingen van weersverschijnselen te relateren aan processen in de atmosfeer en leren over veranderingen van weer en klimaat. MN09.2 - Weer en klimaat - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po maken leerlingen vanuit verwondering en ervaring kennis met weersverschijnselen. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Weersverschijnselen)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po leren leerlingen weersverschijnselen te verklaren en maken leerlingen kennis met het begrip klimaat en klimaatverandering. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Weersverschijnselen)
(Klimaten)
(Klimaatverandering)
| Leerlingen leren over luchtdruk en over factoren die de ligging van klimaten kunnen verklaren. Ze leren te redeneren over klimaatverandering en de bijbehorende oorzaken, gevolgen en aanpassingen. MN09.2 - Weer en klimaat - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo leren leerlingen op wereldschaal over klimaat(verandering) te redeneren. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (Weersverschijnselen)
(Klimaten)
(Klimaatverandering)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
| |
Heelal en tijd MN10.1 - Lees de hele bouwsteenDeze bouwsteen hangt samen met: MN10.1 - Heelal en tijdLinks naar samenhangende bouwstenenToelichting samenhangMens en Maatschappij
MN10.1 - Heelal en tijd - ToelichtingDe bouwsteen ‘heelal en tijd’ bestaat uit het verkennen van de verschillende hemellichamen, hun samenhang en hun invloed op de aarde. De zon, de maan en de sterren zijn (vrijwel) dagelijks zichtbaar, maar zijn voor de meeste mensen niet tastbaar. Dat roept verwondering op: waar komen de seizoenen vandaan? Kun je reizen naar de maan, naar het verleden of naar de toekomst? Hoe is de aarde ontstaan? Is er leven buiten de aarde? Leerlingen leren in deze bouwsteen welke vragen al beantwoord zijn, wat het antwoord is op die vragen en welke vragen nog beantwoord kunnen worden. | Leerlingen leren over verschillende hemellichamen en objecten in de ruimte en kunnen ritmen (dag-nacht, seizoenen) verklaren aan de hand van de beweging van de aarde. MN10.1 - Heelal en tijd - Primair OnderwijsFase 1 (onderbouw primair onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het po maken leerlingen kennis met verschillende hemellichamen en objecten in de ruimte die met het blote oog zichtbaar zijn. Zij leren over verschillende ritmes in tijd. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (planeet aarde, zonnestelsel en heelal)
(ritmes in tijd)
Fase 2 (bovenbouw primair onderwijs)InleidingIn de bovenbouw van het po vergroten leerlingen hun kennis over hemellichamen en objecten in de ruimte en herkennen de verschillen tussen verschillende planeten. Ze leren ritmes in tijd te verklaren aan de hand van de beweging van de aarde ten opzichte van de zon. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (planeet aarde, zonnestelsel en heelal)
(reizen in de ruimte)
(ritmes in tijd)
| Leerlingen leren over (on)mogelijkheden van leven voor de mens buiten de aarde en kunnen hierover afwegingen maken. MN10.1 - Heelal en tijd - Onderbouw VOFase 3 (onderbouw voortgezet onderwijs)InleidingIn de onderbouw van het vo leren leerlingen over de (on)mogelijkheden van leven voor de mens buiten de aarde en kunnen hierover afwegingen maken. Ze leren ritmes in tijd te verklaren aan de hand van de beweging van de aarde en de maan. Kennis en/of vaardighedenLeerlingen leren: (planeet aarde, zonnestelsel en heelal)
(reizen in de ruimte)
(ritmes in tijd)
| In deze kolom vindt u aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs per bouwsteen van het leergebied. Het ontwikkelteam doet ook algemene aanbevelingen, zie bovenaan deze pagina. Het leergebied Mens & Natuur doet algemene aanbevelingen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Algemene aanbevelingen Algemene aanbevelingen bovenbouw voortgezet onderwijs (Mens & Natuur)Hieronder doet het ontwikkelteam Mens & Natuur, in samenspraak met een adviesteam van ongeveer 25 vakdocenten uit de bovenbouw van vmbo en havo/vwo, aanbevelingen over hoe de grote opdrachten en bijbehorende bouwstenen uitgewerkt kunnen worden in eindtermen voor vo bovenbouw. Het team gaat uit van aanbevelingen in drie categorieën:
Generieke aanbevelingenAlgemeen
Referentiekaders en Vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
Aanbevelingen per vakHieronder doen wij aanbevelingen voor de disciplinaire vakken natuurkunde, biologie, scheikunde en aardrijkskunde. Waar relevant wordt een tweedeling tussen vmbo en havo/vwo gebruikt. NatuurkundeAlgemeen
Vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
BiologieVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
ScheikundeVraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
AardrijkskundeDe aanbevelingen voor het vak aardrijkskunde zijn in samenwerking met het ontwikkelteam van M&M tot stand gekomen. Algemeen
Referentiekaders en vraagstukken
Denk- en werkwijzen
Concepten
NLT, O&O en T&TAlgemeenDe huidige examenprogramma’s van natuur, leven en technologie (NLT, alleen havo/vwo), onderzoek & ontwerpen (O&O, alleen havo/vwo) en technologie & toepassing (T&T, alleen vmbo) sluiten goed aan bij de voorstellen van het ontwikkelteam. Met een aantal aanpassingen aan de examenprogramma’s kan de aansluiting nog verder verbeterd worden. Waar hieronder gesproken wordt over examenprogramma’s geldt dit voor de NLT, O&O en T&T.
Referentiekaders en vraagstukken
Werkwijzen
Denkwijzen
Concepten
|